Yuuma: Yuuma de la tɔgum zaaleŋa yeledaa n kɔ'ɔm bɔna tumam Farefari buuri malema la puan la buuri zo'e zo'e n boi Afireka tiŋa wa puan. Yuuma de la tɔgum bii yelesum duma ti nɛreba ni lɛbegera gee gũ'ura ba kunkore ita ti nyɛlum, nimbalega la puti'ilum bɔna bini.

"Yuuma kelum dɛna la yelesum duma bii yetɔgum ti nɛra dɔla bini tɛgena, ɛregera bii gɔ'ɔra a kinkore ita ti fu san kɛlesera, nyɛlum, vulenvuto, zugana isegere bii ninbãalega yɛla bɔna bini" (Abireya 2003, p.23)

YUUMA BUURI BUURI

Biyɔɔla/Pɔsɔɔ yuuma: Yuum aŋa de la yuunsi'a ti tu na yuuna pã'asa bilia. Zo'e zo'e la ni dɛna la bipugela n seke ka yɔɔla bilia la n ni tara ka gee yuuna pã'asara ka. Magesɛ wuu:

N doo n doo

Naan naan do

Bia ma sige Kulega

Naan naan do

Ti a nyɔkɛ loŋo na bo bia

Naan naan do

Ti a obe ge nɔgɛ a biyɔɔla

Naan naan do

N doo n doo

Naan naan do


Tuuma yuuma: Tuuma yuuma wa de la yuunsi'a ti nɛra bii nɛreba ni tuna tuuma gee yuuna a ti la suŋera ba ti ba tana tuna yuura de ka taregera kalam kalam. A ta'am basɛ ti tuntuneba yee de'eŋɔ ti tuuma la yeele. La ni ta'am tara ɛregerɛ dɛna daaŋɔ bɔ'ɔra nɛreba basɛba. Magesɛ wuu:

Kɔ' ya n dɛɛma Kɔa bo mam

Kalam kalam ti tu kule

Kɔ' ya n dɛɛma Kɔa bo mam

Kalam kalam ti tu kule

Dee tarema ka kule sinsua


Kɔma yuuma: Kɔma yuuma wa de la yuunsi'a ti kɔma ni yuuna a dee dɛ'ɛna yele yele wuu ba san pa'ara nu'usi, sɔ'ɔra kuga, ŋmɛ'ɛra boole, sɔta kɛleŋera taaba, ba san kelum bɔna yire tuna bii kɔma de'enseko ti ba ni dɛ'ɛna deti yuuma nara a puan. Ba ni tɔgera la bama n mi sɛla ba buuri la puan le sɛla n wam suŋɛ ba ti ba dɛ'ɛna suŋa suŋa la taaba ti nyɛlum bɔna bini bɔ'ɔra ba. Magesɛ wuu:

Kureya kureya

Kuregeŋ geŋ

Kuri Akakiiri

Kuregeŋ geŋ

Kuri Ataŋa

Kuregeŋ geŋ

Kuregegeŋege

Kuregeŋ geŋ

Kureya.......


Zɛberɛ yuuma: Zɛberɛ yuuma wa zo'e zo'e na kɔ'ɔm mɔ'ɛ la nini ti ba wi'ira yaabeduma yura na nyaa ta basɛ ti ba lebege la baaŋa. Yuuma bila ba tɔka la baaŋa. A ni bɔ'ɔra la nɛreba la, la inkpegere ti ba tana zɛbera ka gɛlegera poore. La ni tare la dabeem kɛ'ɛsera datasi la. La ni basɛ ti tu mina la buuri tuusum. La in basɛ ti dadɛɛbega n lagum po yɛsera zɛberɛ la puan. Magesɛ wuu:

Baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ (3)

Bilege ta lu

Baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ

Agoo baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ

Bilege ta lu


Kuurɛ yuuma: Kuurɛ yuuma Atibefanreŋa so'olʋm la puan kɔ'ɔm dɛna la baaŋa gana yuuma. Yuum aŋa la ni dɛna baaŋa beni zuo, yuum yuuneba la bii baambaanduma la ni baana mɛ dee dagesa yaabeduma yura bii ba ni baana mɛ dee wi'ira yaabeduma yura, Saana kuyire la zuo ti fu san ka maasum fu wan kele ta weɛ bini. Tu ni yuuna a nyɔgera la kuurɛ la. A ni tɔgera la mina n kina la la vom yɛla. Tu doli bilam zamesera la buuri malema la nɛreba vom yɛla nyaa teera dɔla sɛla n ani suŋa. Tu ni yuuna kɛɛsera la ki'im la gee tɔgera tu pi'ira bɔ'ɔra e ti a tare paɛ tu nɛreba za'a n ki la, la tu Yaabeduma. Magesɛ wuu:

A Kum yee

Wa'areba wa niɛ ta niigɛ a kum

Niɛ ya a Kum bɔna na

Wa'areba wa niɛ ta niigɛ a kum


Pɔgesa'ara yuuma: Pɔgesa'ara yuuma zo'e zo'e me kɔ'ɔm dɛna la tuuma yuuma bii biyɔɔla yuuma la nɔɔ ti ba ni tuna dee yuuna bii ba ni yɔɔla bia la dee yuuna pa'asera bia la dee gura.

Pɔgesa'ara yuuma wa kelum dɛna la yuunsi'a ti pɔgeto na ta lagesɛ taaba yuuna wa'ara. Yuum ana dole la nu'usi pa'a. Ba ta'an yuuna a ba bɔŋa zi'an. Kuyire puan, sukuu puan bii zi'an woo ti ba yeem lagesɛ taaba bɔna. Magesɛ wuu:

Akolego bia da basɛ ti ba nyaŋɛ yaa

Da nyaŋɛ m baa

Akolego bia da basɛ ti ba nyaŋɛ yaa

Da nyaŋɛ m baa

Ba me san nyaŋɛ ba tarekula nɛɛ

Da nyaŋɛ m baa

Ba me san kule ba kan lemenaa

Da nyaŋɛ m baa


De'eŋɔ yuuma: De'eŋɔ yuuma sugerɛn de sɛla bɔ'ɔra kɔmakɔma

ra ba buuri malema pɔgedirɛ, la yire mɛa.

An ni dɛna la bilaKɔ

Wdirɛ doli la yuunana puan zamesera ba buuri

Yuuma: Yuuma de la tɔgum zaaleŋa yeledaa n kɔ'ɔm bɔna tumam Farefari buuri malema la puan la buuri zo'e zo'e n boi Afireka tiŋa wa puan. Yuuma de la tɔgum bii yelesum duma ti nɛreba ni lɛbegera gee gũ'ura ba kunkore ti nyɛlum, nimbalega la puti'ilum bɔna bini.

"Yuuma kelum dɛna la yelesum duma bii yetɔgum ti nɛra dɔla bini tɛgena, ɛregera bii gɔ'ɔra a kinkore ita ti fu san kɛlesera, nyɛlum, vulenvuto, zugana isegere bii ninbãalega yɛla bɔna bini" (Abireya 2003, p.23)

YUUMA BUURI BUURI

Biyɔɔla/Pɔsɔɔ yuuma: Yuum aŋa de la yuunsi'a ti tu na yuuna pã'asa bilia. Zo'e zo'e la ni dɛna la bipugela n seke ka yɔɔla bilia la n ni tara ka gee yuuna pã'asara ka. Magesɛ wuu:

N doo n doo

Naan naan do

Bia ma sige Kulega

Naan naan do

Ti a nyɔkɛ loŋo na bo bia

Naan naan do

Ti a obe ge nɔgɛ a biyɔɔla

Naan naan do

N doo n doo

Naan naan do


Tuuma yuuma: Tuuma yuuma wa de la yuunsi'a ti nɛra bii nɛreba ni tuna tuuma gee yuuna a ti la suŋera ba ti ba tana tuna yuura de ka taregera kalam kalam. A ta'am basɛ ti tuntuneba yee de'eŋɔ ti tuuma la yeele. La ni ta'am tara ɛregerɛ dɛna daaŋɔ bɔ'ɔra nɛreba basɛba. Magesɛ wuu:

Kɔ' ya n dɛɛma Kɔa bo mam

Kalam kalam ti tu kule

Kɔ' ya n dɛɛma Kɔa bo mam

Kalam kalam ti tu kule

Dee tarema ka kule sinsua


Kɔma yuuma: Kɔma yuuma wa de la yuunsi'a ti kɔma ni yuuna a dee dɛ'ɛna yele yele wuu ba san pa'ara nu'usi, sɔ'ɔra kuga, ŋmɛ'ɛra boole, sɔta kɛleŋera taaba, ba san kelum bɔna yire tuna bii kɔma de'enseko ti ba ni dɛ'ɛna deti yuuma nara a puan. Ba ni tɔgera la bama n mi sɛla ba buuri la puan le sɛla n wam suŋɛ ba ti ba dɛ'ɛna suŋa suŋa la taaba ti nyɛlum bɔna bini bɔ'ɔra ba. Magesɛ wuu:

Kureya kureya

Kuregeŋ geŋ

Kuri Akakiiri

Kuregeŋ geŋ

Kuri Ataŋa

Kuregeŋ geŋ

Kuregegeŋege

Kuregeŋ geŋ

Kureya.......


Zɛberɛ yuuma: Zɛberɛ yuuma wa zo'e zo'e na kɔ'ɔm mɔ'ɛ la nini ti ba wi'ira yaabeduma yura na nyaa ta basɛ ti ba lebege la baaŋa. Yuuma bila ba tɔka la baaŋa. A ni bɔ'ɔra la nɛreba la, la inkpegere ti ba tana zɛbera ka gɛlegera poore. La ni tare la dabeem kɛ'ɛsera datasi la. La ni basɛ ti tu mina la buuri tuusum. La in basɛ ti dadɛɛbega n lagum po yɛsera zɛberɛ la puan. Magesɛ wuu:

Baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ (3)

Bilege ta lu

Baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ

Agoo baa n zɛbɛ la Wɔbegɔ

Bilege ta lu



Kuurɛ yuuma: Kuurɛ yuuma Atibefanreŋa so'olʋm la puan kɔ'ɔm dɛna la baaŋa gana yuuma. Yuum aŋa la ni dɛna baaŋa beni zuo, yuum yuuneba la bii baambaanduma la ni baana mɛ dee dagesa yaabeduma yura bii ba ni baana mɛ dee wi'ira yaabeduma yura, Saana kuyire la zuo ti fu san ka maasum fu wan kele ta weɛ bini. Tu ni yuuna a nyɔgera la kuurɛ la. A ni tɔgera la mina n kina la la vom yɛla. Tu doli bilam zamesera la buuri malema la nɛreba vom yɛla nyaa teera dɔla sɛla n ani suŋa. Tu ni yuuna kɛɛsera la ki'im la gee tɔgera tu pi'ira bɔ'ɔra e ti a tare paɛ tu nɛreba za'a n ki la, la tu Yaabeduma. Magesɛ wuu:

A Kum yee

Wa'areba wa niɛ ta niigɛ a kum

Niɛ ya a Kum bɔna na

Wa'areba wa niɛ ta niigɛ a kum


Pɔgesa'ara yuuma: Pɔgesa'ara yuuma zo'e zo'e me kɔ'ɔm dɛna la tuuma yuuma bii biyɔɔla yuuma la nɔɔ ti ba ni tuna dee yuuna bii ba ni yɔɔla bia la dee yuuna pa'asera bia la dee gura.

Pɔgesa'ara yuuma wa kelum dɛna la yuunsi'a ti pɔgeto na ta lagesɛ taaba yuuna wa'ara. Yuum ana dole la nu'usi pa'a. Ba ta'an yuuna a ba bɔŋa zi'an. Kuyire puan, sukuu puan bii zi'an woo ti ba yeem lagesɛ taaba bɔna. Magesɛ wuu:

Akolego bia da basɛ ti ba nyaŋɛ yaa

Da nyaŋɛ m baa

Akolego bia da basɛ ti ba nyaŋɛ yaa

Da nyaŋɛ m baa

Ba me san nyaŋɛ ba tarekula nɛɛ

Da nyaŋɛ m baa

Ba me san kule ba kan lemenaa

Da nyaŋɛ m baa



De'eŋɔ yuuma: De'eŋɔ yuuma wa de la yuum si'a ti kɔma ba'a yuuna a. Kɔma sãn ta lagesɛ taaba yire puan, dunkiiŋa bii sukuu puan, boole ŋmɛ'a zi'an, ba de'eŋɔ zo'e zo'e dole mɛ la yuuma. Ba me ta'am ta dɛ'ɛna pɔgedirɛ puan, la yire mɛa.