Osu Castle

Ghana zuuduma la gɔmenti duma bɔnkɛka zi'an

Osu Castle gee ti zo'e zo'e na yi'ira ka ti Fort Christiansborg bii Castle la de la castle n boi Osu, Ghana tiŋa puan dee me le dɛna coast of 'Gulf of Guinea' n boi Afirika.

Osu Castle
castle
Part ofForts and Castles, Volta, Greater Accra, Central and Western Regions Demese
Inception1659 Demese
Has useofficial residence Demese
Native labelOsu Castle Demese
CountryGhana Demese
Located in the administrative territorial entityGreater Accra Region, Korle-Klottey Municipal District Demese
LocationOsu, Christiansborg Demese
Coordinate location5°32′48″N 0°10′58″W Demese
Owned byGovernment of Ghana Demese
Heritage designationGhana’s material cultural heritage, World Heritage Site Demese
Street addressP.O. Box 1627, Accra, Ghana Demese
World Heritage criteria(vi) Demese
Ghana Place Names URLhttps://sites.google.com/site/ghanaplacenames/places-in-perspective/castles-forts#h.gjzfmncpqvmr Demese
Map

Christiansborg or the Castle) de la castle n boi Osu, Gaana tiŋa wa puan, bɔna ‘coast Gulf of Guinea n boi Afirika tiŋa puan

Denmark-Norway n yuum pɔsɛ mɛ deo wa la 1660s yuuma la puan; bilam pooren, deo wa sɔna bii daana yuum pɔsɛ teesena mɛ ze’ele Denmark-Norway, Portugal, Akwamu, Britain, dee ba’asegɔ za’a puan, Gaana duma n yuum ta to’e ba miŋa solemiisi nu’usin ba’asɛ la (post-Independence) ti a nyaa dɛna Gaana dinɛ. Dee Denmark–Noway duma n yuum sɔɛ bisɛ la ti a dɛna Danish Gold Coast tinkantɛ (capital), ti ba yuum koose yamesi tigera sugum nuurɛ buyoopɔi ti ba tara ba yakɛ nasaatiŋa.

1902 yuunɛ la puan, Osu Castle yuum dela Gaana za’a zuo daana zi’irego zi’an dee ba nyaa tee tari e lebe la Golden Jubilee House.[1]

Dɔla a lasebaarɛ n naɛ la 'European' tiŋa duma yamenɛ yɛla yɛsera ‘West Africa’ la Atlantic slave trade, ba gulesɛ castle wa yɛla biŋe 'UNESCO World Heritage List'  1979 yuunɛ puan la basɛba zo’e zo’e, (other castles and forts in Ghana.)[2]

Tuulesum yɛla

demese
 
A contemporary drawing of the Dano-Norwegian fort, Fort Christiansborg, now Osu Castle. The outpost to the right is Fort Prøvestenen.

Portuguese tiŋa duma n yuum pͻsɛ bͻna bini, la 17th 'century' yuuma la puan ti Portuguese duma yuum lagum pa’asɛ sɛba n zɛregɛ e la mɛ. Sweden tiŋa duma n yuum nyaa ta sͻɛ e bisa 1640s yuuma la puan, ti Heinrich Carloff n de German tiŋa laaba la n yuum de ba nɛŋa daana. 1652 yuuma la puan, ti ba yuum bo e yͻ’ͻ ti a mɛ yisunɛ bo Ankara tiŋa Naba, mina ti ba lag. 1660 yuunɛ la puan, Netherlands tiŋa duma yuum sͻɛ ke’eŋo la ti la ka yue ti Denmark-Norway tiŋa duma me yuum to’e ke’eŋo la ba zi’an. 1657 yuunɛ la puan, Carloff tiŋa duma yuum e wa’am Afirika Africa, saŋa kana puan ba yuum ze’ele bo la Denmark-Norway.

A yuum kͻ’ͻm tara la putikeko ti a zɛbɛ to’ose sɛba za’an ti ba mɛ la, Osu deo la ti a yuum ka nyɛ e naana. [3]A vom pͻsega puan, ba yuum tari castle wa tuna la salema ‘gold’ la ivory trade, dee Dano-Norwegian tiŋa duma yuum kͻ’ͻm tara e tara tuna la yamenɛ ‘slaves’ tuuma.[4]

Osu Castle la yuum lɛm la yɛa ayi. Fort Crèvecœur ti Dutch duma yuum sͻna bisera la Fort James ti British duma me yuum sͻna bisa. Zi'irego Osu tiŋa wa pͻɛ mɛ la fu bͻna bini dee tara lͻgerͻ zo’e zo’e sina bina de tara makera taaba. Dee yuuma n yuum tole sa la, 'Denmark-Norway' tiŋa duma yuum le malum da la zi’isi pa’asɛ le malum yalegɛ deo la pa’asɛ, de nyaa yuum malum bo e yu’urɛ ti ‘Fort Christiansborg’ doose la Danish tiŋa naba yu’urɛ n de Christian V.

la dagi sɛla n wan basɛ ti fu ti’isa buyi buyi yɛsera la nayire la n boi Copenhagen. Denmark-Norway tiŋa duma wan bͻna deo wa puan bala ta paɛ yuum 200 n sini la puan, fu san kelum bisɛ leregere duma basɛba puan, la saŋa kana zo’e zo’e puan, a yuum de la ba tinkãtɛ (capital) Gold Coast of Denmark-Norway.[4] 1679 yuunɛ la puan bii1680 yuunɛ la puan, Greek duma zɛberɛ yire mina n yuum doli ba nɛŋa daana pooren la yuum sa’asɛ la mutiny ti a ku ba nɛŋa daana la. bilam la pooren, ti Portuguese tiŋa duma ko’om soogɛpa uureŋa kayima nɛŋa daana yu’urɛ n de Julião de Campos Barreto yuum wa’am ti a bisɛ ba de me yuum nam ti iŋa wan da e. ti zi’isum wa yu’urɛ daa de la São Francisco Xavier ti ŋwana za’a iŋɛ la sansɛka ti kotiliki (Catholic) duma nɛreba la n yuum wa’am la ti a yu’urɛ dɛna Francis Xavier.

Portuguese duma yuum mɛ la windeo (chapel) de malum zɛkɛ ‘bastions by three feet’. Ba yuum ka dikɛ zi’isi wa basɛ la salurego ŋmarega la ka dabesa pisiyi la awɛi daarɛ, 1682 yuunɛ la puan yɛsera la garrison tigere la n yuum iseke saazuo zɛbera la ba la dee ti la me yuum kͻ’ͻm niɛ peelum ti Portuguese tiŋa leebeduma la kan ta’am dikɛ ba miŋa ta makɛ la ‘Gold Coast powers’. Danish tiŋa duma soogɛpa la yuum lem la Gunfuko ŋmarega la, 1683 yuunɛ la puan ba yuum ta da zi’isum (fort) la  Portuguese tiŋa duma nu’usen. 1685 yuunɛ la puan, Fort Christiansborg yuum ta wa’am me wa dɛna Gold Coast of Denmark-Norway duma tinkãtɛ (capital), tee sͻɛ Fort Frederiksborg.[5]

Akwamu yizuo n yuum ta tee bͻna ‘fort’ wa puan 1693 yuunɛ la puan sansɛka ti ba yuum ka zɛbɛ nyaŋɛ sɛba n pugum diŋɛ bͻna bini la (who were reduced by death and disease) de iŋɛ ba miŋa wuu bana n koosi la. Assameni, mina n de Akwamu duma nɛŋa daana la, n yuum tee sͻɛbͻna fort wa puan yuunɛ puan, de yuum lɛɛbera la da’areba tinsi zo’e zo’e puan. 1694 yuunɛ la puan, Assameni lebe koose zi’isum wa (fort) bo Denmark-Norway ti ba me yuum lebese da e salema pinuu (50 marks of gold) (400 troy ounces, worth £200,000 to £250,000 in 2008) de yuum kelum tara saafi bɛa la nuu, sɛba n boi yizuto duma la zi’an wa paɛ zina. [6] [7]18th ‘century’ yuuma la puan yuum ka de naana bͻ’ͻra ‘fort’ la, de 1722 yuunɛ la puan ti solemiisi yuum bo lahebaari ti ba ka maalɛ e. Ba yuum yalesi e yuum ana la puan mɛ, dee le malum maalɛ e 1824 yuunɛ la puan. Lͻgerͻ biŋere deto la basɛba, garrison gã’aregͻ yire la, zinzagesi, ‘bastions’ la yɛa n bala n ta taaba basɛ ti castle la yalegɛ gana ‘fort’ la miŋa sugum nuurɛ bunaasi. [8][9] Dee 1770s yuuma wa puan, Danes duma n boi Osu la daa ta lagum pa’asɛ ba ŋmɛ’ɛri nuke’ene la “Dutch-controlled Accra”.

1850 yuunɛ la puan, British duma la yuum da Denmark's duma Gold Coast la a lͻgerͻ la za’a la £10,000 (between £850,000 and £1.5m in 2007), Fort Christiansborg yuum lagum pa’asɛ bini mɛ. Denmark duma ti’iseri ti ba koose soogɛpa zi’isum la mɛ hali ti la wa paɛ beene. Ba daa ta gu yamenɛ koosego basɛ la, ba yuum ba’a mina ba zo’e la ba zoi de yuum tari nyuurͻ fii wa’am. Britain duma me yuum wa nyɛ la yeledinɛ nuu taaba, de yuum kͻ’ͻm mu’ura nin ti ba gu yamenɛ kooseko n doli wara la la France bii Belgium duma nyu’ͻ n boi so’olum sɛka puan.[8] tiŋa miiŋo n yuum wa’am 1862 yuunɛ la puan wa sa’am zuon deto la basɛba basɛ, ti ba yuum le malum dikɛ dͻͻrͻ mɛ ba ze’ele. Yuum ana pooren, ti castle la yuum nyaa dɛna kolonia (colonial) zuo daana zi’irego zi’a. Britishkolonia (colonial) duma yuum ta dikɛ e basɛ mɛ ka le bisera e pͻsera 1890 ta paɛ 1901. Sankana puan, ba yuum nyaa tari e ita la ‘constabulary mess’ de nyaa yuum ta tee e pooren ti a dɛna psychiatric asylum. A yuum le malum ta dɛna Gaana za’a zuodaana zi’irego zi’an 1902 yuunɛ la puan.[9] 1950 yuunɛ puan, ti yuum nyaa le malum mɛ ti a ana wuu Danish duma n yuum ti’isɛ e se’em la.[1] 1957 yuunɛ la puan, Gaana duma n yuum ka zɛbɛ to’e ba miŋa solemiisi nu’usen la, iŋa la Queen Elizabeth II tiŋa wa za’an zuo daana, fort wa yuum nyaa ta dɛna la gͻmena  zi’irego zi’an bii Gͻmena yire la ga’aregͻ zi’an Governor-General. Gaana n yuum zɛbɛ faɛ ba miŋa basɛ 1960 yuunɛ la puan la, a yuum de la Gaana wa za’an wia kuka zuo daana la n de, Kwame Nkrumah gã’aregͻ zi’an.[10]

2005 yuunɛ la puan, nͻke’ene n yuum boi bini yɛsera la ba ka baŋɛ ba tugum dikɛ Osu Castle ti a tee dɛna Gaana za’a kuka zuo daana zi’irego zi’an. Gaana za’a kuka zuo daana John Kufuor yuum, yeti, iŋa na’am yuunɛ wa ka nari ti a siŋɛ ta zi’ire bini yɛsera la ba yuum tari e tuna yamenɛ tuuma la iŋa de le malum bisɛ ti a ͻfisum duma la me yuum ka zo’e. National Democratic Congress MPs,  $50 ti kuka zuo daana yeti a dikɛ malum bisɛ zi’an zi’ire la wan dɛna daaŋͻ sɛla n sͻi la, ba ta’am tee dikɛ ba ta maalɛ bͻberɛ de se’ere sa.[10][11]

Aŋa (Features)

demese

Osu Castle la ka le dɛna gͻmena zi’irego zi’an. Gͻmena zi’irego zi’an nyaa boi la Jubilee House. Ba daa nyaa tee zi’an wa yu’urɛ ti ka dɛna la "The Flagstaff House". Nɛrekanreba daa ze’ele tinsi yima yima wa’am wa bisɛ zi’an wa mɛ hali la U.S. kuka zuo daana Richard Nixon, Bill Clinton, Barack Obama la German ‘Chancellor’ Gerhard Schröder. Ba daa mɛ ga’aregͻ deto tu sesi pa’asɛ yese Queen Elizabeth II' n yuum sini ti a bisɛ zi’an la 1961 yuunɛ la puan, yuunɛ diyila n yuum tole Gaana duma n yuum zɛbɛ to’e ba miŋa la.[12]

Castle mina n boi nananewa la de la mina ti ba yalesɛ e la dee dagi n yuum pugum ana se’em la ti a nyaa ana wuu ‘unorthodox shape’. A tari zi’isi zo’e zo’e ti nɛreba bͻna bini tuna, a tari la imma’asum yire (clinic), café, leebego zi’an la poose ͻfisum. Ba me kelum tara zi’an ti soogɛpa bͻna bini mɛ. A me kelum tara zi’an ti ba kͻͻseraa diisi buuri buuri bini mɛ, tu miŋa diisi la disɛba ti ba tari ze’ele satinsi wa’am na, de me dikɛ nɛreba pitã ti ba bͻna bini tuna. Ba tari diisi wa dugera la kuka zuo daana san ni ta yeti a yese bii a lagum di zi’irego.[1Castle wa lɛm la zɛsɛka n de ‘walk-in visitors’ la[13].

Nɔpke'ene yɛla 'Controversies'

demese

2007 yuunɛ la puan, 'Ministers of Parliament' (MPs) sɛba ma'a n yuum ka boi da’aŋa tu Gaana tiŋa puan la (National Democratic Congress, NDC) yuum isege yese mɛ palemɛnti yire la puan yɛsera la ba n yuum yeti ba peŋe $50m sana dikɛ mɛ Gaana za’a kuka zuo daana zi’irego yire la. MPs duma n de Zuo daana John Agyekum Kufuor's n boi Awɔbegɔb Paati la yuum naɛ nuurɛ lagum di’e ba nu’usi sakɛ yeti ba siŋɛ ta peŋɛ sana la India puan. Ba yuum yeti Gaana kuka zuo daana ka nari ti a siŋɛ ta bͻna Osu Castle la puan, zi’an ti ba yuum tara yamesi ita bini bii yamesi bͻŋa zi’an.

Ama'asuntia paati MPs duma la yuum yeti ba nari ti ba dikɛ bu ka maalɛ yele dise’ere ti la dɛna suŋerɛ bͻ’ͻra tiŋa la za’an. ŋwana wa n yuum basɛ ti Ama'asuntia paati gungulesa la yuum yeti Gaana yire (Flagstaff House) la ani me wuu uka la, zi’an ti ba ugera nuusi "hen coop only fit for rearing chicken". Flagstaff House bunkɛka la ti wia kuka zuo daana la yuum tara ti la dɛna a yire la, ba yuum nyaa malum maalɛ la kuna ti ka dɛna  lͻgeyalema bisega zi’an (museum), dee kelum dɛna ba daa mɛ ti a dɛna sɛla la, magesi wuu ͻfisum duma la Gaana za’a kuka zuo daa podͻla tuuma zi’an la a tuntuneba la za’a. lɔgerɔ

Fɔɔra 'Gallery'

demese

[[ File:Osu Castle 3.jpg|alt=|Osu Castle, also known as Fort Christiansborg, is a castle located in Accra| OSU Castle la nangooma bɔna 1948 yuunɛ la puan]]


https://en.wikipedia.org/wiki/File:Osu_Castle_3.jpg


https://en.wikipedia.org/wiki/File:Osu_Castle_1.jpg


https://en.wikipedia.org/wiki/File:Osu_Castle_2.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Osu_Castle.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Christianborg_castle_5.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Christianborg_castle_9.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Osu_Castle_in_Ghana_2.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Fort_Christiansborg_Castle_6.jpg

Viisegɔ gɔnɔ

demese
  1. Ghana Castle.
  2. UNESCO.
  3. "NYAME AKUMA" (PDF), Archaeological Fieldwork at Christiansborg Castle, Ghana (in English), pp. 18–22, 2024-07-24, retrieved 2024-08-19 line feed character in |work= at position 28 (help)
  4. Ghana.
  5. "Osu Castle", Wikipedia (in English), 2024-07-24, retrieved 2024-08-19
  6. "Osu Castle", Wikipedia (in English), 2024-07-24, retrieved 2024-08-19
  7. "Osu Castle", Wikipedia (in English), 2024-07-24, retrieved 2024-08-19
  8. "Osu Castle", Wikipedia (in English), 2024-07-24, retrieved 2024-08-19
  9. "Osu Castle", Wikipedia (in English), 2024-07-24, retrieved 2024-08-19
  10. Tɛmpileti:Citation/core
  11. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4532672.stm
  12. http://www.ghanacastle.gov.gh/
  13. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4532672.stm

''' La yese zi'an Sources'''

  • Albert van Dantzi]]g; Barbara Priddy, A Short History of the Forts and Castles of Ghana (Accra: Liberty Press, 1971).