Lakalaka

Lakalaka (walking briskly) de la Tongan tigere wa'a zi'a la ti de'emdɛ'ɛneba kelum zi'a dikɛ ba ni'usi ta lagum ba inya ma'a zi'a. Ba dikɛ ti a dɛna la national dance of Tonga la part of the intangible human heritage. La kelum dɛna la ba puti'irɛ ti formal occasions, ti ana wuu Naba dɔgum daari bii la ani mɛ wuu ba boni yo'ora yindeo la.

Lakalaka

type of dance

Subclass of	Tongan dance
Country of origin	Tonga
Intangible cultural heritage status	Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity
Described at URL	https://ich.unesco.org/en/RL/00072, https://ich.unesco.org/fr/RL/00072, https://ich.unesco.org/es/RL/00072

Tuusum Nananewa na nyɛ Lakalaka ti zuna mɛ la me'elaufola (outstreched arms dance), se'em ti a pa'alegɔ pugum pɔsɛ bɔna European explorers, gee missionaries duma la yuum sakibo wa'asi la n ba'am ana 'heathen' se'em la. Ŋwana yuum iŋɛ la 1850 yuuni la puan doose code King Tãufa'ãhan Tupou I. Ba kɔ'ɔm mina, ti a dɛna an article, daam kuna wa yuum pugum ka bɔna ze'ele 1862 code, gee ba yuum maam maale yele wa la 1885 yuuni la puan. Se'ere san lɛ bɔna, nu'ana wa za'a ka pa'alɛ 'heathen dance' vuure n kɔ'ɔm ba'am dɛna sɛla. Lahibaya n yuum wa'ana pa'alɛ huge dance de'eŋo san kana la puan la, gee lahibaya yuum ka boi pa'alɛ ti ba yɔge la nɛreba. Sakire, pre-missionsry Põme'e(night dances), ŋwana pooren sireba la pɔgeba n yuum ni buta ki'ira foto puansin la yuum ka lɛ bɔna. Nananewa dabesa wa ba mi lakalaka ti adɛna se'em n tari sugere paara 19th Century doose high Chief, se'em n yuum de Methodist preacher. Tuku'aha (1858-1897), ze'ele Tatakamotonga. La bal za'a la, ba yuum ka makɛ teke wa'asi yɛla tuuma, la wan ana suŋa ti ba maam bise ba wan iŋɛ se'em ti la tole niŋa. Tuku yuum dikɛ la missionary approved nursery rhymes gee yuum kelum dikɛ gestures la steps pa'asɛ bini. Nɛreba daliya, gee yuum wa'ana la ba niŋa puti'ira, n daa kɔ'ɔm dɛna la buyina la pɔsega puan yɛla la aŋa ti missionaries duma yuum sakɛ bo ba.

Choreography

Lakalaka de la wasika n kelum bɔna ti a vuure dԑna la yele paala n iti dabesa woo puan. Gee de’eno san bɔna bini paara na, punake (poet) ti ba ni gulese yuuma la biŋԑ, ba ni dikԑ la yuuni bo yelesumduma n ze’ele bo pool of typical tunes tari ta paԑ choreograph the haka (dance movements). Ge san dԑna yeleana wa, lakalaka duma ba sԑba n boi kɔ’ɔm ba’am dԑna yԑla ti ba tara de’ena de’eŋo buuri woo. Yԑla wa zo’e zo’e iŋԑ Queen Sālote, magese wuu Takafalu, Nailasikau, Sāngone, ʻOtu langi, Tuaikaepau, la yԑla zo’e zo’e.

Pɔgesi la budaasi wa’asi boi la yima yima. Saŋa zo’e zo’e pɔgesi la ni wa’ara zigesa ba nama la lebera la gɔbega n la zuɔ ma’a, gee ti ba nu’usi la mԑ zigesa fii fii. Gee san dԑna yele ana wa, pɔgesi la san ni wa’ara ba nu’usi la ni zaԑ mԑ la ba inya la (laufola, outstretched arms) magese wuu māʻuluʻulu. Gee budaasi la wa’a puan, ba ni zԑa zi’a la ni yalekԑ mԑ gee ti ba wa’ara la paŋa. Kelum pa’asԑ ba ta’am ni zigesa ba nama fii fii, saŋa ni ta bɔna mԑ ti ba wa’ara vilgera, hali ba ta’am ni wa ta zi’ire tiŋa bii ba wa ta ga’are tiŋa. Gee la san dԑna se’em mԑ, la ta’am ni pɔsԑ bɔna yima yima yese la pogesi la budaasi e ni bise gee buke yuuni la tire dԑna yuun se’ere taaba gee peelum, fum wan bise gee buke ŋwana wa la Tongan wa’a puan.

Wa’areba la ta’am ni ze’ele buyina bii ba ze’ele tagele taaba, yese la wa’areba n ni zo’e zuna se’em. Ba ta’am ni ze’ele bayi bayi se’em ti la wam ana suŋa. Budaasi la ta’am ni bɔna zuɔ gee ti pɔgesi la bɔna gɔbega wuu ba ni nyԑta ba peelum puan se’em la. Ba pooren ni dԑna la Chorus; lakalaka wa de la wa yuuni, la ta’am dԑna zaŋa bii buŋmԑ’ԑla ta’am bɔna tiŋasuka lakalaka la yuuma ni tagele doose taaba se’em, gee ti ba vuure la mԑ bɔna yima yima se’em la yuuma la yԑla zo’e zo’e ti ba yi’ira Sipa. Sipa wa’a saŋa puan budaasi la ni wa’ara lebera gɔbega gee ti pɔgesi la mԑ wa’ara lebera zuɔ, tigera ayi ni wa’ara dɔ la taaba, ta paԑ sansika ti ba wa’asi la ni siŋԑ tiŋa bii kale buta ti wa’ara ti ba wa’ara. Wa’asi n doose se’em la ba’asigɔ puan ba ni lebe ta ze’ele la pɔsԑ ze’ele se’em la.

Saŋa woo puan ba ni pɔsԑ wa’a la mԑ yuuni do la yuuma n tagele se’em la bɔ’ɔra wa’areba la Chorus duma bayi la za’a, ŋwana ni bɔna la to’ore la ba tiŋa baŋa yԑla puan, kiimduma la nabeduma n boi tinsika la puan. Wa’a la kayima puan wa’asi ni pɔsԑ la ŋwana baalam baalam gee ti la ana wuu ba puure ka pee la gee la san ta kina ba’asigɔ puan la ni yalegera mԑ gee ti voole la nyaa ni zɔna saazuo pa’asa. Wa’areba la n la nԑreba la za’a puure ni pee ŋwana suŋa suŋa.

Wa’areba (Performers)

Nԑresԑba n boi tiŋasuka niŋa beene la puan, de la beense’ere n yelegere pɔgesi la n la pɔgesi, zi’ita yima yima la de la Vãhenga (central performer). Nԑrebana bayi wa n de nԑrekãreba tigere la la puan, nԑrebana wa de la Nabadayua la Nabapɔyua. Nԑrebana bayi wa puan, ba bisere nyԑta se’em ti a dԑna nimmu’ure ta’am dԑna Nabadayua bii Nabapɔyua la, Vãhenga mԑ ni yeera lɔgerɔ n boi tɔ yima la ba za’a lɔgerɔ la. Gee Vãhenga duma basԑba la mԑ ni yeera wa’areba n yeere lɔgesԑba taaba nuu. Ze’elegɔ duma bayi la za’a daana la puan de la frontrow, la fakapotu ba’asegɔ zi’a gee mԑ kelum dԑna zi’a ti ba dikԑ ze’ele bo nԑrekãreba la. Ze’ele bayi daana se’em n lԑm bii n du Vãhenga sakpegɔ de la tāʻofi vāhenga gee mԑ dԑna la nԑrekãresԑba n do le nԑrekãreba la poore. Ze’elego butã la pirԑ mԑ la budaasi la pɔgesԑba n de wa’areba bɔna tigere la puan. mālie taha. Tigra la wan ta’am pirԑ yese la wa’areba niŋadaana la san bɔta

Wa’a tigere wa, wan dikԑ gilema zo’e bo la san dԑna nabadayua bii nabapɔyua bii nԑrekãreba san bɔna Vãhenga la puan. Ŋwana wa ta’am iŋԑ la de’enseko puan ti Naba dԑna zudaana, magese wuu a dɔgum daare bii yindeo yo’ore daare la, la yԑla zo’e zo’e. sԑla n sɔi la Tongan wa’asi wa zuo, yele yele wuu yelesi’a n pugum kɔ’ɔm bɔna lakalaka tara gilema bɔ’ɔra Nabeduma.

Tongan society de la very stratified. Nԑrawoo tari a bɔŋa zi’a mԑ. Nabayiduma ni bɔna la saazuo, gee nabibesi la ni bɔna tilum bii tiŋrum, tara bala ye’esa. Nԑra la ayimena ka boi wan dikԑ gilema bo se’em daana n de tarema, nasa bii se’em daana n boi tilum bii se’em n ka tari kpe’ego ŋwana wa zuo, Nԑresԑba n boi saazuo bii n tari gana de’eŋɔ puan zudaana ka wa’are. Naba bii nabapɔŋa ka wa’are.

Lɔgeyԑԑtɔ (Dress)

Lɔgesԑba ti wa’are kɔ’ɔm yԑԑra de la lɔgemiŋetɔ ti ba tara wa’ara. Lɔgerɔ wa ta’am ni dԑna lɔgepԑԑla bii lɔgesabelesi tupenu ta pa’asԑ fuo la  taʻovala loukeha, ŋwana wa za’a ta’am lile doose Sisi an ornamental girdle of leaves la fragrant flowers bii manafau a grassskirt, gee ba kɔ’ɔm iŋԑ ti a dԑna hibiscus fibers. Kelum pa’asԑ ba iŋԑ ti a dԑna la anklets, wristlets la neck garlands ti ba lagum tara yԑԑra. Wa’areba ze’ele la tinpigesi puan n boi  Kanokupolu, gee saŋa woo puan ba ni wa’ara buuri wa’asi n de fola’osi , la ta’am ni dԑna meter bayi(2) n paare ngatu.

Tatakamotonga, wa’areba se’em n wã’are de’eŋkãra ba’asego puan, sԑla n sɔi la ba nyԑ ti bana ti ba dԑna la sԑba n tã wa’ara, ba kɔ’ɔm yԑԑra la lɔgesabesi, ba kelum kԑla bɔ’ɔra Tukuʻaho (bise tilum) la a bia Tungī Mailefihi,  Queen Salote Tupou III la a Sira.

Kekum pa’asԑ de la tekiteki, tari la nuusi kɔberɔ bomene n ni bɔna a zuo puan. San dԑna pɔgesi la kɔberɔ la ni dԑna la sԑla n tabe bɔna dibesi puan bayi bii ayima puan tiira nu’usi pa’ala saazuo, gee san dԑna budaasi la, la ni dԑna la sԑla n ka kpe’em yula tiŋa. Yele yele wuu pɔgesi la tekiteki ni pa’alԑ la sԑla n ani pika, gɔbega n la zuɔ head nods teki, ba iti ba saŋa saŋa ti ba tara ti la dԑna yuuni la voole. Teki bunsuŋa de la sԑla ti ba dikԑ ti a dԑna nimmu’ure zugum ti ba tara tuna ti a sugera ti ba nԑrese’em n ta wa’ara suŋa.