Buuri Tuuma

Buuri Tuuma tuma gureŋɔ so'olum puan Gaana wa. Buuri tuuma wa pu la buyi gureŋɔ so'olum la puan:

1. Tunsi'a ti tu kɔ'ɔm dɔla bini nyɛta tu nuurɛ dia bii ligeri

2. La tunsi'a ti tu tuna suŋera taaba

Tunsi'a ti tu nyɛta tu nuurɛ dia bii ligeri

Kusi

Saa san ni, ba ta'am siibɛ samana la burɛ bii ba kɔ' la Kɔa, Nii, bii loore dee nyaa burɛ. Ba san burɛ ti la yese, ba ne dɔ̃ me, tulege, nyaa sa'am, yele yele wuu Ki bii mui. La san dɛna sukaam, ba ne kɔ'ɔm dɔ̃ la dɔɔrɔ ma'an dee ta vɔ bii lakɛ.

Nuusi la dusi uka

Nuusi la dusi uka: Nɛra san tara nuusi la ki'ini a yire puan, a pɛregerɛ tuunɛ de la a nyɛta dia (ki) bɔ'ɔra ba. A wan mɛ la zi'an ti ba ki'ira bini dee ti a tɛra bɔ'ɔra ba Ko'om ti ba nyuura. Ti a nyɛta di ( Sukaam vuurɔ) bɔ'ɔra ba.

Yagumbasa

Zo'e zo'e puan, pɔgesi n yageni ba. Ba ne nɔm la yɔgerɔ ti tu bi'ɛ ti ba ba milegum ba yagena laasi la dugerɔ. Ba san yagum ba'asɛ, ba ne basɛ mɛ ti ba ku'ɛ ti ba nyɔ ba la bugum. Ŋwana san ba'asɛ ba nyaa ta'am tara laasi la dugerɔ la dita/ tuna bii ba tari ta koose ba san zo'e gaŋɛ.

Tɛ'ɛsi la sapiba wuka

Sapiba la tɛ'ɛsi de la sɛla ti ba ne dikɛ kinkã'asi miim mi'isi, loe mi'isi la sisesi lorese/ yerese dee basɛ basɛba la. Ba ne nyaa tara la sɛba n lorese la sɛba n ka lorese la lagena taaba wugera. Ba ne ta'am dikɛ mu'uŋɔ pɔresɛ mi'isi la sisesi ti sɛla ti ba wugera la ana suŋa. La san dɛna peno wuka, la de la kinkɔreŋɔ vuurɔ ti ba ne pĩ'ira wugera. Ba me kelum ta'am pɔresɛ ba la mu'uŋɔ la ti la ana suŋa.

Zim Lɔbega

Sɛba tari la zimbãsi lɔbera ti sɛba tara yugesi lɔbera, bii bɛta zim la. La san dɛna zimbãsi, ba ne e la sɛla furɛ Zimbaŋa la nɔɔrɛ. Mw, ki'ibɔ, sankamɛresi, bii zimbibesi. Ba sãn dikɛ basɛ Ko'om la puan ti zim bɔna bini, zim la wan vole sɛla ti ba dikɛ furɛ Zimbaŋa la. Ŋwana ne basɛ ti la pa Zifo la mɛ ti mina n loberi la nyaa daregɛ Zimbaŋa la ti la saregɛ Zifo la pa'asɛ doe na. Zim la san lagesɛ ta mike ti ba di ki'ibɔ la, ti a lorege yuka la lobe vuge. A nyaa wan ve'e Yuka la doe doone la zim la.

Gbanzaba tuuma

Kalam de la ba tari la dusi gana pɛ'ɛra apɔɔrɔ, tagera, bii gɔbera lɔgerɔ buuri buuri. Tiini, pɔla, logero, la lusi za'an de la sɛla ti ganzɛba tuna/ gɔbera.

Kurega

Sɛba n kuti la, tari la kuto kuta. Kugere n sɛsum ti ba wi'ira ti sataŋa, ti ba ne vegele dee, mɛ sɛla n iti sapesum bugum saana ti a kɔ'ɔm ana wɛɛ. Ba ne dikɛ kurego la si'ilɛ la bugum puan. Kurego la san ta muɛ, ba n dikɛ pagelɛ sataŋa la zuo nyaa ŋmɛ'ɛra kurego la ti ku ta naam ba botı sɛla la. Ba ta'am kure kuure, Kanɛ, baarɛ, sãabega la yɛla zo'e zo'e.

Kaam sa'a

Ba tari la nyuuni sa'ara Kaam. Ba ne zã nyuuni la mɛ, Kiim, niim, nyaa iŋɛ Ko'om pɔgesɛ ti kaam la ta yelege bu to'ore dee sɛla ti ba wi'ira ti ka po'ore la burema la. Ba nyaa ne dugɛ la bama ti ba ta bi'ɛ ti ba silegɛ kaam la de gee sɛla ti ba wi'ira ti kabuto la.

Tuum si'a ti tu tuna suŋera taaba

Bole vaa/Takerɛ

Ba ne tu la Bole iŋɛ nagumbeto naɛ la Ko'om bum bole la. La san iŋɛ fa'a ti ba obege, ti ba nyaa pasera takera nungɔɔma la. Tu me kelum tara nasaana'ambeto ti tu wi'ira ba kotaalɛ, tu ni kelum tu bole la mɛ dikɛ ko'om la gaam ba dee dugɛ ko'om ti bu tulekɛ dee dikɛ kotaalɛ la dugelɛ bugum puan ti bu nyɛlegɛ ti fu nyaa ni puregɛ kotaalɛ la ni iŋɛ bole la puan dee nyaa kamegɛ kotuulɛ la iŋɛ bole la puan ti fu nyaa ni gaam ba ti ba naɛ taaba ti ba nyaa ni tara takera nagoone la.Zigi vaa/ ŋmɛ'a/ paŋa